6η Συνάντηση Εργαστηρίου Γλώσσας και Γλωσσολογίας - Μία γεύση από το τι είναι ο Επιτονισμός

Τί είναι ο Επιτονισμός;     

    Στην 6η Συνάντηση του Εργαστηρίου Γλώσσας και Γλωσσολογίας επανήλθαμε για λίγο στα μονοπάτια της γλωσσολογίας και συγκεκριμένα σε αυτό του επιτονισμού. Τί είναι ο επιτονισμός; Θα μπορούσε να αναρωτηθεί κανείς.

    Κατά την παραγωγή λόγου ο κάθε ομιλητής εκτελεί μία σύνθετη διαδικασία στην οποία επιλέγει τις κατάλληλες λέξεις για το νόημα που θέλει να αποδώσει. Φυσικά οι λέξεις επιλέγονται με τη σωστή μορφή τους, η οποία είναι σύμφωνη με τους κανόνες φωνολογίας, μορφολογίας και σύνταξης που υπάρχουν στην εκάστοτε γλώσσα. Θα μπορούσε λοιπόν να ισχυριστεί κανείς πως η διαδικασία της παραγωγής ομιλίας είναι αυτή. Όμως δεν είναι έτσι ακριβώς. 

Εικ.2: Η επιτονική καμπύλη της φράσης "τα λαχανικά
έχουν πολλές βιταμίνες" με εστίαση στα "λαχανικά" και
φραστικό τόνο στο "βιταμίνες.

Ένα από τα υπερτεμαχιακά χαρακτηριστικά της ομιλίας, ο επιτονισμός, παίζει σημαντικό ρόλο στη διαδικασία της παραγωγής ομιλίας, επομένως και στην κατανόησή της. Οι διακυμάνσεις του τονικού ύψους της φωνής, στις οποίες οφείλεται η διαφορετική προσωδία, μπορεί να εκφράζουν διάφορα είδη πληροφορίας, ανεξάρτητα από την επιλογή των λέξεων και τη σειρά που έχουν στην πρόταση. Σε γλώσσες μάλιστα όπως τα ελληνικά, που αποκαλείται και γλώσσα επιτονισμού, η σημασιολογική διαφορά λόγω επιτονισμού δεν έγκειται μόνο στο πλαίσιο της λέξης, αλλά ολόκληρης της φράσης (Nespor, 2006: 232). Δύο ίδιες φράσεις, έχοντας διαφορετικό επιτονισμό, σηματοδοτούν διαφορετικές στάσεις εκ μέρους του ομιλητή (π.χ. κατάφαση, ερώτηση, θυμό, παράκληση).

Ας δούμε για παράδειγμα τις παρακάτω δύο εικόνες (εικ.1α  και εικ.1β).

εικ. 1α: Βλέπουμε το εκφώνημα "Η Μελίνα μαλώνει"

Στο πάνω μέρος φαίνεται η διακύμανση της επιτονικής καμπύλης, 

στο σημείο που ανεβαίνει το τονικό ύψος, υπάρχει φραστικός τόνος. 

Κάτω από την επιτονική καμπύλη χωρίζονται οι φθόγγοι και πιο κάτω 

η Ονοματική (ΟΦ: η Μελίνα) και η Ρηματική Φράση (ΡΦ: μαλώνει)

Στις εικόνες αυτές φαίνονται δύο ίδιες προτάσεις “Η Μελίνα μαλώνει”, οι οποίες αποτελούνται από τους ίδιους όρους (λέξεις) οι οποίοι βρίσκονται με την ίδια σειρά. Παρόλα αυτά, το νόημα που εκφράζουν είναι διαφορετικό. Στην πρώτη εικόνα 1α βλέπουμε πώς φαίνεται η επιτονική καμπύλη της πρότασης /ime’linama’loni/ όταν προφέρεται ως κατάφαση, ενώ στην δεύτερη εικόνα 1β βλέπουμε την επιτονική καμπύλη της ίδιας πρότασης όταν προφέρεται ως ερώτηση. Ο επιτονισμός λοιπόν βοηθάει στην περίπτωση αυτή να κατανοήσουμε το είδος της πρότασης. 

Εικ. 1β: Βλέπουμε το εκφώνημα "Η Μελίνα μαλώνει;" 

Στο πάνω μέρος διακρίνεται η διακύμανση της επιτονικής

καμπύλης, η οποία βλέπουμε να διαφέρει σχετικά με την 

πρώτη περίπτωση. 

Μπορούμε λοιπόν, με τη βοήθεια του Επιτονισμού, να καταλάβουμε το ύφος και τη διάθεση του ομιλητή... άλλοτε να αντλήσουμε πληροφορίες για την καταγωγή του... ενώ κάποιες φορές μπορούμε να αποφύγουμε περιπτώσεις αμφισημίας, που μπορεί να οδηγήσουν σε παρεξηγήσεις (εικ. 3.)

Εικ.3: Πώς θα μπορούσατε να εκφωνήσετε 
τη φράση για να σημαίνει την πρώτη 
περίπτωση και πώς για να σημαίνει τη δεύτερη;

O επιτονισμός είναι ένα από τα πιο ωραία πεδία της γλωσσολογίας, για τη μελέτη του οποίου χρειάζονται ειδικά προγράμματα ανάλυσης ήχου και φυσικά εθελοντές - ομιλητές. Ο επιτονιστής, αφού ηχογραφήσει τους ομιλητές, θα διακρίνει τα τεμαχιακά χαρακτηριστικά των εκφωνημάτων (φθόγγοι> λέξεις> φράσεις) έχοντας υπόψη την κίνηση των ηχητικών κυμάτων αλλά και την εικόνα του φασματογραφήματος. 

Οι μαθητές του εργαστηρίου Γλώσσας και Γλωσσολογίας, κλήθηκαν να ακολουθήσουν μία τέτοια διαδικασία, με τη χρήση του προγράμματος ανάλυσης ήχου praat. Εσείς;